In het Rijksmuseum Amsterdam is een tentoonstelling gaande over gender. Hoe keek men vroeger tegen de sekseverschillen en gender aan ten opzichte van nu? Tal van voorbeelden zijn er, o.a. ook over het meubilair, maar ik beperk me tot de kleding. Wat is en was nu typisch mannelijk of vrouwelijk? Hoe die worden ingevuld, verschilt per eeuw en plaats.
In de 16e en 17e eeuw dragen alle jongens en meisjes tot een jaar of zeven een jurk. Arm en rijk. Geen overheersend blauw of roze. Maken ze geen onderscheid in die tijd? Toch wel. Vanaf hun geboorte worden kinderen op basis van hun sekse klaargestoomd voor een leven als erfgenaam, echtgenote of moeder. Vanaf de kindertijd staat de binaire rolverdeling in Europa vanaf de geboorte in principe vast.
De uitingen waaraan we denken te kunnen aflezen wie iemand is, zijn tamelijk subtiel. Zowel nu als toen. Een blik op een kraag, een naam, een strik en we veronderstellen iemands gender. Dat staat los van hoe iemand zich voelt.
Kleding – mannelijk of vrouwelijk?
Een voorbeeld van een jongen in jurk (linksboven) is het portret van Willem III (1604-1671). Lange tijd is gedacht dat dit een meisje was, maar nee, het is prins Willem III. De ‘mannelijke’ eigenschappen kun je aflezen aan de zwarte, platte hoed, met pluimen en strikken, net zoals het blauwe lint van de Orde van Kousenband, de hoogste ridderorde van het VK.
Aan het portret rechtsboven kun je zien dat het een jongen betreft, want rozetten (in zijn hand) zijn in de jaren 30 van de 17e eeuw mode voor jongens en mannen. De kolfstok en -bal verwijst naar een sportieve levensstijl, wat als typisch mannelijk wordt gezien.
Goud, roze strikjes, bloemen en veel kant en witte schortjes. Alle rijke kinderen in de 16e en `17 eeuw dragen dit, jongentjes en meisjes. Alleen aan de voornamen kun je op dit portret zien dat het hier een meisje betreft: Jacoba Bontemantal om precies te zijn.
Lichaamstaal – mannelijk of vrouwelijk?
Deze tandenstoker is niet één-op-één overgenomen. Het Rijksmuseum heeft wel het sieraad maar niet het bijbehorende schilderij. Dus heb ik er zelf eentje bijgezocht.
Een sierlijke handbeweging kan als vrouwelijk of als té vrouwelijk worden gezien. Wijdbeens zitten is mannelijk of zelfs misschien té mannelijk. Kunstenaars leggen deze houdingen zo vaak vast, dat deze herhalingen normatief werken. Zó staan vrouwen, zó zitten mannen. Maar betekenissen van poses veranderen continu.
Tegenwoordig is de arm in de zij bedoeld om de taille te benadrukken!
Ooit is het een militaire pose, met de hand op je wapen. Die houding groeit in de 17e eeuw uit tot een teken van trots en rijkdom. Een pose om letterlijk en figuurlijk ruimte in te nemen. Overigens, zonder wapen, is die houding niet langer militair. Maar als je een man ook nog schildert vanuit een laag standpunt, dan kijk je letterlijk tegen de man op. Een houding die past bij de sociale en economische status van de elite in die tijd.
Stoffen – mannelijk of vrouwelijk?
Heeft materiaal een gender? Kant wordt tot het einde van de 18e eeuw door iedereen gedragen. Qua gender zijn er wel verschillende voorwerpen waarvoor kant wordt gebruikt. Een kraag speciaal voor vrouwen of een decoratie specifiek voor mannen.
Vóór de platte kraag heb je de molensteenkraag, zo’n geplooide kraag. De vrouwen moeten hun haren omhoog kammen zodat deze niet verstrikt raken in de kraag. Heren dragen hun haren in deze periode kort, ook om niet verstrikt te raken in de plooien van de kraag. Daarna doen de platte kragen hun intrede, voornamelijk als mannelijk accessoire. Ze tonen opmerkelijk veel delicate kantpatronen met bloemetjes en krullen.
Als het kantklossen wordt geïndustrialiseerd, wordt kant minder kostbaar. De mannenmode versobert en kant wordt steeds meer gezien als iets voor vrouwen.
Roze
In de 18e eeuw is het heel gangbaar dat jongen en mannen uit de hogere klasse roze dragen. Eeuwenlang wordt roze gezien als een krachtige kleur. En dat kan ook voor vrouwen gelden zoals je ziet bij dit 20ste-eeuw rokkostuum van Gravin van Bylandt.
De taille laten zien
Een geaccentueerde taille is typisch vrouwelijk, toch? Dat is vaak het geval, maar deze zwarte wambuis wordt in de 17e eeuw als typisch mannelijk gezien. Waarom? In oorsprong worden wambuizen gedragen als militair vest onder een maliënkolder.
Macht
Hoewel sommige sieraden en accessoires tegenwoordig vrouwelijk lijken, worden ze vroeger ook door mannen gedragen. De mannelijke accessoires op de tentoonstelling zijn voornamelijk uit de 19e eeuw, als van mannen nog niet verwacht wordt dat ze zich sober kleden. De sieraden en accessoires zijn een bewijs van de sociale rol of status van de drager. Ze kunnen macht uitdrukken, hoe klein ze misschien ook zijn. Dat heeft met het materiaal te maken: goud, bezet met edelstenen, gemaakt van schildpad.
Zo zie je maar dat de kijk op kleding en houding in de loop der tijd is veranderd. Ongetwijfeld zal die blijven veranderen. Het blijkt dat ik de tentoonstelling op de valreep gezien. Op 1 september is die gesloten. Neemt niet weg dat je vanaf nu wellicht met een andere blik naar gender op de schilderijen kijkt uit voorbije tijden en met name uit de 16e en 17e eeuw.
